Door Johan Depoortere
In 1914 – zo wil het de mythe – marcheerden duizenden jonge mannen enthousiast zingend naar het front van wat de Eerste Wereldoorlog zou worden. Oh! What a lovely war, de film van Richard Attenborough uit 1969 op basis van de gelijknamige musical, droeg niet weinig bij aan het beeld van de oorlog als een romantisch avontuur. In werkelijkheid werden het zingen – als het al heeft plaats gehad – en de romantiek van de oorlog algauw overstemd door het kanonnengebulder en de doodsreutel van de stervenden in de loopgraven.
Vandaag, in het tijdperk van drone-oorlog en kernwapens wordt al even lichtzinnig omgegaan met de mogelijkheid van een nieuwe wereldoorlog die onvermijdelijk zal uitmonden in een nucleair conflict. De Franse president Macron sluit niet langer de mogelijkheid uit om grondtroepen naar het front in Oekraïne te sturen. NAVO-leiders geven groen licht voor het inzetten van raketten en drones tegen doelen in Rusland. Poetin reageert met de dreiging het Russische kernwapenarsenaal aan te spreken. Adviseurs van het Kremlin suggereren als eerste stap en als waarschuwing een kernproef ergens in onbewoond gebied in het immense Russische territorium. De Russische nucleaire doctrine sluit het eerste gebruik – de first strike – niet uit maar gaat ervan uit dat het kernwapen zal worden ingezet als Rusland – ook in een conventioneel conflict – in zijn voortbestaan wordt bedreigd.
Poetin dreigt, maar daar hoeven we ons niet al te veel van aan te trekken vindt de secretaris-generaal van de Navo, Jens Stoltenberg. Hij heeft immers al meermaals met het kernwapen gedreigd maar is inderdaad nog nooit tot de daad overgegaan. Is dat waar we op wachten om Poetin serieus te nemen? Stoltenberg is vergeten dat Poetin woord heeft gehouden toen hij na de beslissing van de Navotop om Oekraïne en Georgië het lidmaatschap van het bondgenootschap aan te bieden dreigde met inname van de Krim. “Als Oekraïne lid wordt van de Navo neem ik de Krim” zou Poetin kort na de NAVO-top in Boekarest in 2008 hebben gezegd tegen de toenmalige Amerikaanse president George W Bush. En hij voegde eraan toe dat “Oekraïne in dat geval als land zou ophouden te bestaan.” Met betrekking tot de Krim voerde Poetin zijn dreigement uit in 2014. De inval in Oekraïne volgde acht jaar later.
De roodste rode lijn
Het heeft het Westers bondgenootschap niet verhinderd rode lijn na rode lijn te overschrijden. Amerikaanse beleidsmakers en adviseurs – van wijlen Henry Kissinger tot de huidige baas van de CIA William Burns – allen hebben keer op keer gewaarschuwd dat Navo-lidmaatschap van Oekraïne voor Rusland totaal onaanvaardbaar is en tot oorlog zou leiden. Burns, destijds ambassadeur in Moskou waarschuwde de regering Bush al in 2008 tegen de opname van Oekraïne in de Navo. In een e-mail aan minister van Buitenlandse Zaken Condoleezza Rice schreef hij letterlijk: “Er is voor Rusland geen duidelijker rode lijn dan Oekraïens lidmaatschap van de Navo. In meer dan twee en een half jaar gesprekken met Russische hoofdrolspelers, van de sabelslijpers in de donkerste holen van het Kremlin tot de scherpste liberale critici van Poetin, heb ik nog nooit iemand gevonden die toetreding van Oekraïne tot de Navo niet beschouwt als een directe bedreiging van de Russische belangen. (…) Rusland zal reageren en de relaties tussen Rusland en Oekraïne gaan onder nul. Het is vruchtbare grond voor Russische inmenging op de Krim en in Oost-Oekraïne.”
Andere “rode lijnen” sneuvelden in een onrustbarend tempo: geen no-fly zone, geen vliegtuigen voor Oekraïne, geen tanks, geen lange-afstandsraketten, geen doelen in Rusland, geen Navolaarzen op de grond. Twee jaar geleden heette het nog dat het overschrijden van die rode lijnen het risico op een rechtstreekse confrontatie Rusland-Navo onverantwoord zou doen toenemen. In februari vorig jaar waarschuwde de militaire hardliner Roger Housen nog in De Morgen dat het inzetten van F16’s en raketten met een bereik van meer dan 300 kilometer het moeilijk zou maken om de oorlog “onder de nucleaire drempel te houden.” Dat risico is vandaag niet kleiner, integendeel nu Oekraïne het Russische nucleaire waarrschuwingssysteem treft.
“Oekraïne moet de oorlog winnen” luidt het in de Westerse hoofdsteden. Rusland moet vernederd en zelfs ontmanteld worden conform de visie van wijlen Zbig Brzezinski, de adviseur van president Jimmy Carter die al in de jaren 90 het opdelen van de Russische Federatie bepleitte. Brzezinski was de bedenker van het plan om de Russen begin jaren 80 in het Afghaanse moeras te lokken en op die manier het einde van de Sovjetunie dichterbij bracht. Voormalig minster van Buitenlandse Zaken Hillary Clinton hoopte op een herhaling van dat scenario in Oekraïne. De realiteit aan het front staat vandaag haaks op het optimisme aan het begin van de oorlog. Na de euforische verwachtingen voor het Oekraïense zomeroffensief vorig jaar is de stemming omgeslagen. Oekraïne zit in het defensief, steeds meer wapenleveringen en aanvallen diep in Rusland moeten voor de ommekeer zorgen. De uitkomst is twijfelachtig. Oekraïne kan deze oorlog niet winnen, zei de Amerikaanse opperbevelhebber Mark Milley al eind 2022. Maar hoe meer Rusland in het nauw wordt gedreven hoe groter de kans op het overschrijden van “de nucleaire drempel.”
Vrede is mogelijk
Diplomatie is het enige alternatief voor de rush naar de afgrond en de dood van nog eens tien- misschien honderdduizenden Oekraïners en Russen. Toch is van het vredesnarratief in de media met het vergrootglas nauwelijks iets te vinden. Een uitzondering is de Duitse krant van het Springerconcern Die Welt. In een weekendbijlage publiceert het blad de inhoud van het ontwerp vredesakkoord waarover Russen en Oekraïners het kort na het begin van de oorlog in maart 2022 eens werden. Een paar weken na het begin van de invasie “had er een vreedzame oplossing kunnen zijn” schrijft het blad dat moeilijk van enige Poetinsympathie kan worden verdacht. Informele gesprekken leidden toen tot de eerste directe onderhandelingen onder bemiddeling van de Turkse president Recep Tayyip Erdogan. Kiev en Moskou bereikten vrij snel een akkoord over de voorwaarden voor een einde van de oorlog. Slechts enkele punten bleven open. Deze zouden persoonlijk door Vladimir Poetin en Volodymyr Zelenski tijdens een topconferentie worden onderhandeld.
Volgens artikel 1 van het ontwerpverdrag verplichtte Oekraïne zich tot “permanente neutraliteit.” Kiev deed dus afstand van lidmaatschap van de Navo maar kon wel aansluiten bij de Europese Unie. Rusland beloofde in ruil Oekraïne niet opnieuw aan te vallen en stemde ermee in dat de vijf permanente leden van de VN Veiligheidsraad (behalve Rusland zelf de VS, Groot-Brittannië China en Frankrijk) veiligheidsgaranties zouden bieden met een mechanisme dat vergelijkbaar is met de bijstandsclausule van de Navo. De garantstaten zouden zich ertoe verbinden Kiev in het geval van een gewapende aanval binnen maximaal drie dagen “te steunen in zijn recht op zelfverdediging.”
Het ontwerpakkoord sloot de Krim en de haven van Sebastopol uit van deze veiligheidsgaranties – wat erop neerkomt dat Kiev afstand doet van het door Rusland geannexeerde schiereiland. Ook delen van Oost-Oekraïne (Donetsk en Loehansk) vielen buiten het akkoord over de veiligheidsgaranties en leken daarmee voor Kiev verloren te gaan. De precieze grenzen zouden in directe onderhandelingen tussen Poetin en Zelenski worden vastegelegd. Een ander punt van discussie bleef de omvang van het Oekraïense leger, het stauut van de Russische taal in Oekraïne en de eis van Moskou dat Kiev “fascisme, nazisme en agressief nationalisme” bij wet zou verbieden.
Het plan was om een definitief akkoord ten laatste in april 2022 te ondertekenen. Dat het niet is gebeurd heeft vooral te maken met het bezoek dat de toenmalige Britse premier Boris Johnson op 9 april van dat jaar aan Kiev bracht. Johnson verzette zich tegen elk akkoord met Poetin en spoorde Kiev aan de strijd voort te zetten tot de overwinning. Hij beloofde ook de nodige militaire steun. Mogelijk waren onderdelen van het ontwerpakkoord toen al van tafel. Maar volgens een lid van de Oekraïense onderhandelingsdelegatie was de deal die toen was afgesproken “de beste die Oekraïne had kunnen krijgen.” Een akkoord toen had vele duizenden Oekraïense en Russische mensenlevens kunnen sparen. Vandaag – een half miljoen doden en gewonden later – is de situatie aan het front zacht gezegd veel minder gunstig voor Oekraïne dan in maart 2022 en het risico op fatale uitbreiding van het conflict vele malen ernstiger. Op naar de Derde Wereldoorlog, met dank aan Boris Johnson.
14 juni 2024
Salon van Sisyphus 
Beste Johan,
Weerom dank voor dit artikel. Telkens als ik in gesprekken met vrienden, kennissen en collega’s aangeef dat er al van bij de aanvang van de invasie een eerbaar vredesvoorstel klaar lag dat al die honderdduizenden doden overbodig maakte, word ik op hoongelach onthaald. Erger nog, ik was enkele weken geleden op een seminarie van het Hannah Arendt Instituut waar de panelleden in de sessie over Europa en de oorlog in Oekraïne zich volop smeten vóór een militaire overwinning, het opvoeren van de bewapeningswedloop en het versterken van de NAVO. Ik kwam helemaal verbouwereerd uit de zaal. Ik denk dat ik de enige was die het hier niet mee eens was. De “experten” van dienst waren Marc De Vos, Nils Duquet, Oksana Senyczak en Inge Vrancke, moderator. Maar dit is niet de enige reden waarom ik u schrijft. Om onduidelijke redenen kan ik dit artikel niet openen op jullie website. Laat ons hopen dat het gewoon om een technisch mankement gaat. Ik blijf uitkijken naar jullie artikels. Mvg,
Marleen Bosmans
Ik vermoed dat je hetzelfde voorhand als ik. Het artikel begint met een halve kilometer witruimte die je moet doorscrollen.
Dank voor je reactie. Werkt deze link: https://salonvansisyphus.wordpress.com/2024/06/14/oh-what-a-lovely-war/