ANTWERPEN 1968
Het vorige artikel in dit salon, de mijmeringen van Lucas Catherine over Brussel 1967, inspireerde Hugo Durieux om terug te blikken naar Antwerpen anno 1968. Durieux studeerde van 1969 tot 1976 Rechten en Wijsbegeerte in Antwerpen en Gent. Hij werkte op verschillende plekken in Europa als journalist, in het hoger onderwijs en in de ambtenarij. Nu beheert hij o.m. de websites https://rivieren-en-meren.online/ en http://www.durieux.eu/. Eerdere bijdragen van zijn hand in het salon kan men HIER en HIER vinden.
Eigenlijk was ik net te jong voor mei’68. In dat bewuste voorjaar zat ik te zuchten in de tweede Latijn-Grieks (de poesis). ‘Leuven Vlaams’ uit 1966, waaruit uiteindelijk voor een belangrijk deel de Belgische politieke mei ’68-beweging zou voortkomen, is helemaal aan mij voorbijgegaan. Wel was ik in die legendarische lente al volop in de ban van een ander fenomeen dat later, in de jaren zeventig, deel zou gaan uitmaken van de ‘erfenis’ van mei ’68: de hippies en de (VS-Amerikaanse) underground. Misschien ben ik wel veel meer een soixante-huitard geworden en gebleven, dan velen die in die periode aan de beweging deelnamen – en ik verloochen er vrijwel niets van.
Om de tien jaar komen in de maand mei dezelfde vragen naar boven in de media: wat heeft het betekend, waar is het goed voor geweest, wat heeft het achtergelaten, zijn wij nu toe aan de definitieve restauratie, of zijn er aspecten van mei ’68 van waarde gebleven? (In 1978 al publiceerde uitgeverij Manteau Mei ’68 – De grote kater, met bijdragen van o.m. Martin van Amerongen, Jos De Man en Piet Piryns.)
De grote verworvenheid van mei ’68 was voor mij dat, vanaf het eerste jaar aan de universiteit, ik een denk- en leefwereld kon vormen waarin de persoonlijke en culturele vrijheid van de hippies zich mengde (maar vaak ook botste en schuurde) met een ontwikkelend klassenbewustzijn. Het eind van de jaren zestig en vrijwel heel het volgende decennium vormden een periode van heftige sociale en politieke strijd, waarbij al heel snel het adagium evident leek, dat wie geen stelling innam, ook een stelling innam. Je kon toch niet onbewogen blijven bij de oorlogen in Vietnam en Cambodja, de culturele revolutie in China, de Praagse lente, de bevrijdingsoorlogen in Angola, Mozambique en Zuid-Afrika, de Portugese Anjerrevolutie, de staatsgreep tegen Allende en de daaropvolgende dictatuur in Chili, de fascistische dictaturen in Argentinië, Brazilië, Uruguay, Paraguay, El Salvador en Nicaragua, Black Panther, de boycot van Cuba, de steeds heftiger onderdrukking van de Palestijnen en het geweld dat dit veroorzaakte in het gehele Midden Oosten, het kolonelsregime in Griekenland, de burgeroorlog in Noord-Ierland, de neutronenbom, maar ook de teloorgang van de staalnijverheid in West-Europa, de linkse en rechtse stadsguerrilla in de Duitse Bondsrepubliek, Frankrijk, Italië, Spanje, zelfs België, de beroepsverboden in Duitsland en België, de loden jaren in Italië en Frankrijk, de dokstaking van 1973 in Antwerpen, de pogingen tot arbeiderszelfbeheer in bedrijven als Salik, LIP of de Boelwerf Temse, et j’en passe. 
Dat was niet allemaal ver van mijn bed: wie zich in Antwerpen of aan de universiteit solidair betoonde met de verschillende emancipatiebewegingen of zich inzette tegen diverse dictaturen, kreeg al snel te maken met de knokploegen van de Vlaamse Militanten Orde, Were di of de Vlaams-nationalistische studentenorganisatie KVHV.
Het theoretische kader om zowel die mondiale crisis als de ontvoogdingsstrijden te plaatsen en te begrijpen, werd aangeboden door mensen die zich volop aan het verdiepen waren in allerlei varianten van marxisme en anarchisme. Het vrolijke anarchisme van provo in Amsterdam kon wel een tijd aanstekelijk werken, maar het was geen doeltreffende benadering voor de scherpe maatschappelijke conflicten beneden de Moerdijk en de harde repressieve manier waarop de overheden in België daarop reageerden. Ontwikkelend klassenbewustzijn had in de eerste plaats te maken met veel lezen (in de eerste plaats de marxistische klassiekers, maar ook de klassieke anarchisten), maar ook met onregelmatig werk tussendoor als arbeider (in mijn geval in de haven, eerst als leerling-plaatslager in de scheepsherstelling, later ‘met de pas’ als dokwerker). 
Klassenengagement als student vond een uitdrukking bij de oprichting van de Antwerpse wetswinkel in 1972, en in het verslaggeverswerk voor Bevrijdingspersagentschap (BPA). In navolging van het Franse Agence de Presse Libération (waaruit de krant Libération is voortgekomen) waren in Brussel en Leuven ‘persagentschappen’ ontstaan, die wekelijks gestencilde bulletins uitgaven waarin overwegend studenten nieuws verzamelden uit sectoren waaraan de gevestigde agentschappen en redacties geen aandacht besteedden: sociale strijd, prille milieuorganisaties, studentenbeweging, de minder officiële vrouwenbeweging, gewetensbezwaarden en dienstweigeraars …
De ruimte voor culturele en persoonlijke vrijheid die in die tijd ontstond, leek wel onbegrensd. Wij waren achttien, twintig of daaromtrent, het gezag van ouders werd toch al op alle vlakken bestreden, het was de hoogste tijd voor een meeslepende ontdekkingstocht in de verslavende wereld van de seks. 
De ‘tweede feministische golf’, die wat noordelijk België betreft hoofdzakelijk uit Nederland afkomstig was, was ook voor mannen een bevrijding: je leerde inzien hoe je was opgevoed in een strak rollenpatroon, maar je ontdekte ook dat seks met zelfbewuste vrouwen veel spannender was en veel verder kon gaan dan wat je je ooit had voorgesteld. De feministische ontdekkingstocht naar het lichamelijke is ook de mannen ten goede gekomen. Maar er was natuurlijk, uiteraard, vanzelfsprekend veel meer dan dat. De zoektocht naar herbronning, naar een alternatief voor de beklemmende katholieke of traditioneel socialistische moraal van de ouders, leidde tot een nieuw milieubewustzijn en openheid voor Aziatische (pseudo-)wijsheid: massage, alternatieve geneeswijzen, makrobiotiek.
Eind jaren zestig en begin jaren zeventig waren in Antwerpen sowieso een spannende tijd op cultureel gebied . De Wide White Space Gallery was nog actief; het ICC op de Meir beleefde zijn glorietijd met Flor Bex en bracht ons Beuys, Joseph Kosuth, James Lee Byars met zijn geverfde maaltijd op de Veemarkt, het prille werk van Anne-Mie Van Kerckhoven, Danny Devos, Ria Pacquée en vele anderen, maar ook talloze experimentele films en festivalletjes rond klankpoëzie; cafés rond het Conscienceplein en de Wolstraat en min of meer besloten clubs als Vécu en Gard Sivik waren ontmoetingsplaatsen voor beeldend kunstenaars, jazzmuzikanten en wilde schrijvers als Szukalski, Wout Vercammen, Marcel Van Maele, Gust Gils, Nic van Bruggen, en Laurent Veydt (die onder zijn echte naam Georges Adé onze leraar Frans bleek te zijn).
In de ‘strijdcultuur’ wilden gezelschappen als Werktheater, Het Trojaanse Paard of de Internationale Nieuwe Scène met militant toneel de persoonlijke en klassenemancipatie van ‘gewone mensen’ stimuleren door toegankelijk theater te maken op toegankelijke plekken. Aan de pas gestarte Universitaire Instelling Antwerpen, met een campus midden in de weilanden in Wilrijk, ontstond het Centrum voor Experimenteel Teater. Wij leerden er Brecht lezen, maar maakten ook kennis met het werk van Bread and Puppet en het Living Theatre; het CET produceerde enkele keren in de ruimten van Fort VI voorstellingen van het nomadische muziektheater van Welfare State.
Maar evengoed gingen wij naar Parijs voor het Théâtre du Soleil van Ariane Mnouchkine, of naar Amsterdam, om te kijken naar wat Mickery op de Rozengracht liet zien – om nog maar te zwijgen van uitstappen naar Brussel, voor het Franstalige aanbod in Théâtre 140 of de Hallen van Schaarbeek.
En dan heb ik het nog niet eens over de legendarische Studio Century in Borgerhout, die elke maand een tiental films programmeerde die later klassiekers zouden blijken, van de films uit de Andy Warhol Factory tot het vroege werk van Werner Herzog of Wim Wenders, van het werk van Marguerite Duras of Marco Ferreri tot de eerste kennismaking met de Japanse cinema. Op muzikaal gebied was het Free Music Festival (aanvankelijk in de King Kong, de zaal die later in brand werd gestoken door het neo-fascistische Front de la jeunesse) was elk jaar een bron van opperste verbazing en opwinding: zo zijn mensen ook met geluid bezig! En het genot van die ontdekkingstocht speelde natuurlijk ook een rol bij de kennisname met de elektronische en elektroakoestische muziek: van de geregistreerde studiowerken van Nono, Stockhausen of Lucien Goethals, tot het versterkte gepriegel met schelpen of kammetjes of kraakdozen van John Cage of Michel Waisvisz.
Waarom deze uitgebreide impressie? Omdat de mentaliteit en de maatschappelijke structuren, die zich ontwikkelden tot wat nu ‘mei ‘68’ heet, het perspectief hebben geopend op een vrijwel onbeperkte mogelijkheid tot zelfbevraging en zelfontwikkeling. Door de enorme hoeveelheid informatie en mogelijkheden die ons vanaf 1968 werden aangeboden, en door de vrijheid die wij namen om daar al dan niet op in te gaan, ontstonden bij mij – en bij vele anderen – m ns- en wereldbeelden die persoonlijke vrijheid en ontwikkeling voorop stellen, maar zonder afbreuk te doen aan het verlangen naar vrijheid en ontwikkeling van anderen. (Hier moet zeker nog Jef Sprankenis vermeld worden, de legendarische uitbater van boekhandel De groene waterman. Bij hem vond je tijdschriften, boeken, platen, hoofdzakelijk verzameld en geïmporteerd vanuit Duitsland en Amsterdam, die je kennis lieten maken met politieke inzichten en culturele opvattingen, waarvan je het bestaan zelfs niet had kunnen vermoeden.) Je kan jezelf maar waardevol emanciperen, als dat gebeurt in een context die je omgeving (je leefomgeving, de producenten van wat je gebruikt, het milieu en de dieren, eigenlijk de hele wereld) respecteert. Geen nieuw inzicht, ongetwijfeld, maar wat nu ‘mei ‘68’ heet staat voor een boost aan collectief verlangen naar persoonlijke en globale autonomie en emancipatie, en dat leeft, denk ik, nog steeds.
Tien jaar later, in 1978, hadden de auteurs van De grote kater misschien wel enigszins gelijk: de maatschappelijke structuren leken niet veranderd, de restauratie was in volle gang, en niet weinigen – ook in België – waren het slachtoffer geworden van de repressie die volgde op de pogingen tot maatschappelijke verandering. Maar ik denk dat het toen nog te vroeg was om een begrip als ‘mei ‘68’ zijn historische plaats te geven.
In 1980 ben ik uit België weggegaan, en heb ik op verschillende plekken in Europa geprobeerd mijn mens- en wereldbeeld van een creatieve mix van maatschappelijk bewustzijn en streven naar persoonlijke vrijheid door te geven. Mijn uitgangspunt was altijd: het belangrijkste is dat je een interessante vraag stelt, zodat als daar een antwoord op komt, je weer een goede vraag kan stellen. Vaak zegden studenten me: “Mijnheer, ik ben niet geïnteresseerd in die vraag, ik wil het antwoord.” Maar even goed waren er ook steeds die op het eind van het academiejaar kwamen bedanken, omdat zij bij mij geleerd hadden alles in vraag te stellen wat zij lazen, zagen, hoorden.
En nu, vijftig jaar later, lijkt het weer of het allemaal voor niets is geweest: het nationalisme en de oude politiek zijn terug (in België), de hele wereld wordt gedicteerd door de wetten van markteconomie en mediatisering, en als ik wel eens passeer door wat er allemaal op televisie aangeboden wordt, is er blijkbaar een enorm publiek gecreëerd dat zonder morren enorme hoeveelheden professioneel geproduceerde rotzooi slikt. Je wordt er niet vrolijker van. Maar betekent dat de zinloosheid van de beweging die nu naar mei ’68 genoemd wordt? De politieke en culturele rijkdom die ik in het kielzog van wat enkele jaren eerder begonnen was heb kunnen genieten, nemen zij mij niet meer af. En ik ben niet de enige die op microniveau de idealen van een actieve mengeling van politiek bewustzijn en culturele en persoonlijke vrijheid probeert verder te ontwikkelen en uit te dragen. Als de structuren niet ingrijpend veranderd zijn, dan zijn er toch overal mensen, die in de geest van mei ’68 leven en werken: in het onderwijs, de journalistiek, de wetenschap, de groene en rode actiegroepen en basisgroepen, zelfs het bedrijfsleven. En hoewel ik in Antwerpen en Brussel veel jonge mensen om mij heen zie, die op het eerste gezicht alleen bezig zijn met vegeteren of met agressief gedrag, zie ik er ook veel die zich inzetten, ook op het platteland, voor andere mensen, voor de wereld, voor dieren, voor het milieu, … en die zich op een creatieve manier uiten – ook als ik daar niet veel van begrijp. Uiteindelijk zijn, tegen de dictatuur van de markt en de commerciële media in, talloze mensen bezig met pogingen om hun eigen maatschappelijk bewustzijn te koppelen aan culturele verrijking en persoonlijke ontwikkeling. En laat dat nou net de geest zijn van mei ’68, zoals ik hem gekend heb.
BRUSSEL 1967
door Lucas Catherine
U kent het spreekwoord ‘als het regent in Parijs, druppelt het in Brussel’. In 1967 was dit zeker niet zo: hier regende het al lang voor het een jaar later in mei in Parijs begon te druppelen. Daarom dat ik al die expo’s hier over Parijs-Mei 68 zo beu ben. 1967 was in Brussel een wonderjaar, zou Hendrik Conscience geschreven hebben, maar wat hier in 1967 gebeurde had natuurlijk te maken met het onweer in Leuven in mei 1966.
We leefden in een CVP-staat waar de Kerk meer macht had dan goed voor ons was. De bisschoppen zouden het in Leuven laten merken met hun fameus ‘mandement’ tegen Leuven Vlaams, daarbij gesteund door de CVP onder leiding van Paul Van den Boeynants. Zelf heb ik die verstikkende CVP-staat voor het eerst ondervonden toen ik na mijn Brusselse collegejaren besloot om in Leuven linguistiek te gaan studeren. De sfeer op die univ was bekrompen, drukkend zelfs en dat voor iemand als ik die toch uit een katholiek college kwam. Niet alleen viel die linguistiek tegen: één uur en dat was het, en voor de rest werd je opgeleid om kinderen de verbuiging van der, die, das aan te leren en ze erop attent te maken dat Shakespeare niet vervelend was. Maar wat erger was: we moesten twee uur kerkgeschiedenis volgen en dan nog eens metafysica, een soort gecamoufleerde godsdienstles waarin ‘bewezen’ werd dat god bestond, dat Sartre een onbenul was en de nazi Heidegger de grootst levende filosoof. En sex bestond nog niet. Ludo Martens werd van de universiteit gestuurd, niet omwille van zijn politieke ideeën maar omwille van het sex-nummer van het studentenblad Ons Leven, waar hij verantwoordelijk voor was. Het academiejaar was dan ook nog maar halfweg of ik schreef me in aan een Brusselse filmschool. Het linkse Brussel van 1967 dat niet te lijden had onder de verstikkende CVP-staat, ook al werd die toen geleid door de Brusselaar Paul Van den Boeynants.
Het Brussels filmmuseum, onderleiding van oud-verzetsman Jacques Ledoux, organiseerde in Knokke in 1967 een Experimenteel Filmfestival. Daar waren niet alleen experimentele films te zien, maar je kon er ook homo-erotische films bekijken van een Griek wiens naam ik ben vergeten en dat in het Casino van Knokke. En, er was ook spektakel: een Japanse jonge dame begon zich op de galatrappen uit te kleden en kroop poedelnaakt in een grote zwarte zak om niet meer te verroeren. Ze heette Yoko Ono – toen nog nooit van gehoord. (1) Hugo Claus liet er zijn versie van Marieke van Nijmegen opvoeren. “Masscheroen en God,” of beter “de Drievuldigheid,” werd gespeeld door drie naakte mannen, waaronder de directeur van mijn school, Rudi Van Vlaenderen. Naar aanleiding van mei 68 in Parijs werd het later ook nog eens opgevoerd in de Brusselse Bozar.
Masscheroen (Rudi Van Vlaenderen is de man in het midden)
Als Claus blote mannen toont, ik een blote vrouw dacht de toen nog onbekende Jef Geeraerts en in dat zelfde Bozar werd in datzelfde jaar 1967 zijn “Zeven Doeken van de Schepping” opgevoerd in een regie van een leraar van ons, Dré Poppe – later stichter van NTG-Gent- en de blote vrouw werd gespeeld door zijn dochter Martine Poppe en dat was een schoon kind. Ik kon het weten want ze vrijde toen met mijn boezemvriend. Wij daar naartoe, maar buiten het beeld van Martine herinner ik mij niets meer van dat stuk, behalve een onnozele haikoe die erin werd gedebiteerd: ‘De zon komt op, De Zon gaat onder, Langzaam telt de Chinese boer zijn kloten’. Geeraerts was toen al overroepen.
Maar de censuur sloeg ook in Brussel toe, en wel bij de interessantste, meertalige boekhandel rechtover Bozar, Librarie Corman. Mathieu Corman(2) was een communist met anarchistische neigingen die nog in de Spaanse burgeroorlog bij de Durutticolonne had gevochten en wars was van elke censuur.
Mathieu Corman in Asturië
Het is in zijn boekhandel dat in 1969 van dezelfde Geeraerts, “Gangreen I” kortstondig werd aangeslagen. Maar je vond er naast artistieke, literaire of libertijnse boeken – ik kocht er mijn eerste nummers van Hara Kiri – heel veel politiek. Zo alles wat Francois Maspéro in Parijs publiceerde. Als ik door mijn bibliotheek ga vind ik er nog van terug: ‘La Guerre de Guérilla’ van Che Guevara, ‘Guerre du Peuple, armée du peuple’ van Vo Nguyen Giap, de Vietnamese generaal die de Fransen versloeg in Dien Bien Phu, alles uit 1967.
In januari van datzelfde linkse wonderjaar 1967 wou Rudi Barnet – nu als 80-jarige actief in de BDS-beweging tegen Israël – het stuk van Aimé Césaire opvoeren over de moord op Lumumba, “Une saison au Congo.” Geen enkel theater durfde het aan, ook al kreeg hij de steun van Hugo Claus en vele anderen, waaronder mijn directeur Rudi Van Vlaenderen. Het werd een opvoering in een klein cultureel centrum in Anderlecht, met alle politie-intimidatie die er bij hoorde. De rol van generaal Janssen was voor Rudi Van Vlaenderen.
Une Saison au Congo
Tot slot was er de impact van de Chinese Culturele Revolutie, zonder dat de studenten De Gedachten van Mao Tsetoeng hadden gelezen vielen ze voor de man en wel hierom. Toen de studenten daar in Peking zich roerden tegen de bureaucratie van het regime door dit op grote muurkranten (Dazibao) te verkondigen kregen ze onverwachte steun van de Grote Roerganger die hen met een eigen dazibao aanmoedigde om in heel China het stof van de oude cultuur te doen wegwaaien. Dat was wat anders dan Leuven of België. Groeperingen die zich naar Mao’s voorbeeld marxistisch – leninistisch gingen noemen sproten dan ook op in Brussel: Mao Spontex, UUU-Université-Usine-Unité, UCMLB, dat later opging in Amada, nu PvdA en zelfs de officiële KP kende een splitsing. Brussel en later heel België zou nooit meer de ‘rust’ kennen die de CVP-staat zo wenste. De meeste partijen werden gesplitst en ook de staat. Alle rust was weg want zoals Bertold Brecht over de revolutionair al dichtte: ‘waar hij gaat zitten, gaat ook de onrust zitten.’ Ik was toen twintig en ben nog altijd tamelijk ‘onrustig’.
(1) De toenmalige BRT heeft het optreden van Yoko Ono gefilmd, net als de opvoering van Masscheroen. Beide opnames werden door de BOB (Bijzondere Opsporingsbrigade) in beslag genomen en deze historische documenten van onschatbare waarde zijn daarna verdwenen in de krochten van het justitiepaleis.
(2) Over de ongemeen boeiende figuur van Mathieu Corman presenteerde journaliste-filmmaakster Greet Brauwers haar documentaire vorige zomer op Theater aan Zee in Oostende. Zie: https://www.hln.be/regio/oostende/-hij-was-zoveel-meer-dan-boekhandelaar~ab93e5fe/
Zie ook: http://florsnieuweblog.blogspot.com/2014/12/van-durruti-naar-corman.html
NA ONS DE ZONDVLOED
Is alles om zeep of leven we in de beste der tijden? Je hoeft maar even op Facebook te grasduinen om die vraag in een of andere vorm herhaaldelijk te zien terugkomen. In ons tijdsgewricht lijkt het geweld alsmaar toe te nemen – toch is het aantal moorden en doden door oorlog en geweld de afgelopen eeuwen aleen maar afgenomen, schrijft Yuval Noah Harari in de bestseller Sapiens.
Over de vraag of onze beschaving naar de knoppen gaat heeft ook de ethicus Gie van de Berghe zich gebogen. Op zijn blog “Serendib” schrijft hij onder andere: Uit een peiling van de Sociale Staat van Nederland in april dit jaar, bleek dat zelfzuchtigheid, asociaal gedrag, gebrek aan respect en onverdraagzaamheid meer zorgen baart dan ‘immigratie, zorg of veiligheid’. Er is meer: populistisch nationalisme is aan een opmars bezig, consumentisme is een bedreiging voor de democratie, rede en wetenschap worden in twijfel getrokken. Is er licht aan het eind van de tunnel? Op die vraag heeft ook van den Berghe geen antwoord. Toch kan zijn bijdrage die hieronder in een licht aangepaste versie wordt weergegeven aanleiding zijn tot reflexie en discussie.
Johan Depoortere
Andere tijden, andere zeden?
Door Gie van den Berghe
Enkele weken geleden stond ik aan de schuiven aan een kassa. Achter mij een jongetje van een jaar of vier met zijn jonge ouders. De bengel schopte een paar keer hard tegen mijn schenen. Ik begreep hem wel: door mij moest hij iets langer wachten op het speelgoed dat voor hem klaar lag. Ma en pa vonden het best grappig. Tot ik het jongetje vriendelijk vroeg wat hij er zou van denken als ik tegen zijn benen schopte? De gulden leefregel (‘behandel anderen zoals je zelf behandeld wilt worden’) viel bij niet in goede aarde bij de ouders. Waar bemoeide ik me mee? Wie dacht ik wel te zijn? Gelukkig was ik, voor een en ander kon escaleren, aan de beurt om mijn ‘speelgoed’ te betalen: contactlijm.
Het gedrag van die bengel, da’s geen probleem; het gebrek aan opvoeding vanwege de ouders is dat wel. Maar heel wat belangrijker is dat deze egocentrische en tot het eigen gezin beperkte houding niet langer uitzonderlijk is in onze welvarende maatschappij. Steeds meer mensen, jong en oud, houden minder rekening met wie niet tot de eigen kring behoort. Wellevendheid lijkt in te krimpen tot ego en gezin, Thuis en Familie.
Een selfie maatschappij
Bijna alle autobestuurders rijden te snel, mensen stappen in en uit hun wagen zonder oog voor aankomend verkeer. Zappen en ‘appen’ achter het stuur, maar niet aangegeven dat je van richting gaat veranderen. Almaar meer mensen rijden door het rood licht, ook fietsers. Anderen de pas afsnijden, voordringen in de file: het is dagelijkse kost geworden. In autovrije straten wijken wandelaars niet meer uit voor fietsers en vice versa. Voetgangers lopen, het hoofd gebogen als voor een opperwezen, berichtjes uit te wisselen met andere afwezige mensen. Onachtzaam botsen ze tegen anderen op. Waarom die verdorie niet uitkijken? Zien ze dan niet dat zij online zijn?! Te veel wandelaars en fietsers gooien te veel afval in gracht en wei. Een deur openhouden voor wie vlak achter jou komt, het is een zeldzaamheid. Op overvolle bussen en trams staat vrijwel niemand nog zijn zitplaats af aan een bejaarde. Een vriendelijke groet tijdens een wandeling of bij het binnenkomen van een wachtzaal wordt zuinig beantwoord, iedereen zit verdiept in ‘sociale’ media. Vrijwel iedereen buigt het hoofd voor de alomtegenwoordige afgod. In naam van grenzeloze communicatie worden we steeds minder communicatief. Twitterende eilanden in een zee van zelfvervulling.
Technologie – van automatische deuren tot ‘slimme’ telefoons – maakt het mogelijk, maar niet noodzakelijk. Van groter belang is dat we met te velen zijn en dat de meesten onder ons zich aan mateloze consumptie kunnen overgeven.Te veel mensen, te veel wensen. Met iedereen rekening houden, altijd vriendelijk en attent zijn – het is niet meer doenbaar. Met de hoed in de hand kom je niet meer door het ganse land.
Attentheid en beleefdheid nemen te veel tijd in beslag, tijd die je toch al te kort komt door de jacht van het moderne leven. De kinderen moeten met de auto naar en van school gebracht, want met al die auto’s is het te gevaarlijk om ze te voet of met de fiets op pad te sturen. Shoppen, consumeren, hamburgeren, zeeën, pretparken, festivallen. De welvarende wereld lijkt wel een vaste foor, een circus met als clown een koning of president. Elke grootstad gaat prat op zijn eigen groot rad. Deze spektakelmaatschappij kost jaarlijks 1,3 miljoen verkeersdoden, waaronder een half miljoen voetgangers en ook nog eens vijftig miljoen gewonden. Verkeersongevallen zijn wereldwijd de belangrijkste niet aan ziekte gebonden doodsoorzaak.1
De eredienst van het IK wordt alleen en masse opgeheven. Bij brood en spelen, voetbal en oorlog. In de anonimiteit van de massa raken individualisme en egocentrisme gekwadrateerd tot ultranationalisme en tomeloze agressie.
Ik erger me aan mijn ergernissen. Ben ik te oud geworden, kan ik niet meer mee met ‘de tijd’? Ben ik aan het verrechtsen? Er is meer aan de hand. Het gaat niet langer om ‘de jeugd van tegenwoordig’, het ‘langharig tuig’ dat ik ooit was. Jong en oud, man en vrouw, alle lagen van de bevolking geven zich over aan zelfzucht. ‘Eerst onze mensen’, de slogan waarmee het Vlaams Belang dit jaar naar de lokale verkiezingen trekt, speelt in op een wijd verbreide tendens.
Uit een peiling van de Sociale Staat van Nederland in april dit jaar, bleek dat zelfzuchtigheid, asociaal gedrag, gebrek aan respect en onverdraagzaamheid mensen meer zorgen baart dan ‘immigratie, zorg of veiligheid’.2
Kortzichtig
Met hoe meer we zijn, hoe minder rekening we (kunnen) houden met anderen. De ‘anderen’ zijn ons te veel aan het worden. Je bent ze beter kwijt dan rijk. Gemeenschapsgevoel en solidariteit verdwijnen als sneeuw en gletsjers voor de opgewarmde Aarde. Migranten worden ‘illegalen’ genoemd, alsof het niet om mensen maar om daden gaat. Onverdraagzaamheid en racisme grijpen om zich heen, ondanks alle geblaat over het tegendeel. Schild & Vrienden, een Vlaamse jongerenbeweging die identiteit en familie in het vandaal voert, maar in geheime chatgroepen racisme, seksisme en naziverheerlijking predikt,3is slechts het topje van de ijsberg. Ze zetelden al in de Raad van Bestuur van de Universiteit Gent, in de Vlaamse Jeugdraad, hadden NVA en Open VLD geïnfiltreerd en al zestienduizend volgers op Facebook.
Het soort racisme en seksisme dat Schild & Vrienden verspreidde (stills uit de Panoreportage)
Identitaire (identiteitspolitieke) jongerenbewegingen – eigen cultuur, taal, westerse waarden, antimigratie – zijn in heel Europa in opmars.4Het internet is overbevolkt door zelfbenoemde trollen, antifeministen, verzetsbewegingen tegen politieke correctheid, rechtse subculturen die met alles de draak steken en vinden dat je zoveel mogelijk ‘te ver’ moet gaan.5De geest is in onze structureel racistisch en seksistisch maatschappij6weer uit de fles. Nationalistisch populisme waart als een spook over de wereld.7
Het aantal vluchtelingen was nog nooit zo groot: 68,5 miljoen mensen, waarvan meer dan de helft kinderen. Veertig miljoen zijn vluchteling in eigen land. Vijfentachtig percent van de rest wordt opgevangen in omliggende buurlanden, extreem armoedige naties die weinig of geen hulp krijgen. Fort Europa wil er triagecentra oprichten om echte vluchtelingen te scheiden van ‘illegale’ gelukszoekers. Selecties in concentratiekampen, waar kennen we dat van?
Zolang we de andere kant blijven opkijken, de derde wereld aan zijn lot overlaten en neokolonialistisch blijven exploiteren, zullen er steeds meer mensen onze kant op vluchten, zullen velen blijven verdrinken in de Middellandse zee, liefst zestienduizend sinds 2014.
De antimigratie en -migranten houding is niet alleen afkeurenswaardig, ze is ook kortzichtig. Het dringt blijkbaar tot weinigen door dat wij noorderlingen over enkele decennia, als het water ons aan de lippen staat, zelf zullen moeten uitwijken naar hoger gelegen gebieden en continenten. Bij één graad meer globale opwarming verdwijnt Europa onder de zeespiegel. Nog een graad erbij en het is gedaan met (zoog)dierlijk leven op Aarde. De oorzaak kennen we met zijn allen: luchtvervuiling, auto’s, vliegtuigen, elektriciteit. Mocht elke aardbewoner over één gloeilamp beschikken, dan kwam er nog eens 30% luchtvervuiling bij. Moeten wij noorderlingen de anderen dan ook op dit vlak blijven discrimineren?8Bedreigingen ‘zijn soms zo groot dat we er liever geen rekening mee houden’.9Of het boiling frog syndrome:een kikker in een schaal met water dat zo geleidelijk wordt opgewarmd dat het dier zijn lichaamstemperatuur kan aanpassen, tot het niet meer de kracht heeft om weg te springen en wordt gekookt.10
Voorbeeldfunctie
Ook in de politiek rukken narcisme, egocentrisme, racisme en ultranationalisme op. Schreeuwlelijke, demagogische presidenten en brullende dictators dienen wereldwijd als rolmodel. Ze loochenen wat ze net verzonnen hebben, liegen tegen de sterren op. Met Donald Trump als schoolvoorbeeld: geobsedeerd door macht, winnaars versus verliezers, ruig seksisme, racisme en het kleineren van al wie zwakker is.11De Washington Post berekende dat de man tot nog toe gemiddeld zes valse uitspraken per dag heeft gedaan.12Een groot deel van zijn kiezers vindt het allemaal geweldig. Zijn niet alle politiekers leugenaars? Hun president komt er tenminste eerlijk voor uit en staat garant voor vertier en wereldwijde opschudding.13
Luilekkerland
Vrijemarktdenken, neoliberalisme en consumentisme hebben een wereldorde en een persoonlijkheidsstructuur gecreëerd, de zogenaamde ‘neoliberale persoonlijkheid’, die een potentieel vernietigend effect heeft op samenleving en democratie.14
Welvaart werd overvloed en die ontaardde in overdaad. Het kan niet op. Alles wordt aan huis geleverd – op geluk na. Mensen geven jaarlijks miljarden uit aan huisdieren; gezelschapsdieren die eenzaamheid opheffen, altijd geaaid, afgeblaft of in de steek gelaten mogen worden. Geld voor voeding, speeltjes, opsmuk, scans, openhartoperaties, chemokuren, begrafenissen en crematies.15In het Wijnegem Shop Eat Enjoy (het vroegere Wijnegem Shopping center) kun je vanaf 15 september voor ‘slechts’ 150 euro gedurende drie uur bijgestaan worden door een persoonlijke shopping assistent. Een uit New York overgewaaid ideetje.16Volgens Christian Louboutin, de schoenmaker die bekendheid verwierf met superhoge hakken en rode zolen, ‘hebben we allemaal dingen nodig die we niet nodig hebben’.17Ook schoenmakers blijven niet bij hun leest.
Alles is te koop, iedereen consument. Ook onderwijs en studenten. In Vlaanderen wordt de overheidsfinanciering voor universiteiten berekend a rato van het aantal ingeschreven én geslaagde studenten. De gevolgen laten zich raden. Hogescholen en universiteiten snoepen elkaar studenten af met voordelen die geen uitstaans hebben met onderwijs. Er wordt ‘een hele ervaring’ voorgespiegeld, geen voortreffelijke opleiding. Om marktaandeel en uitstraling te vergroten deinen de programma’s uit en worden colleges gegeven in krakkemikkig Engels.18Adolescenten worden in de watten gelegd in plaats van naar volwassenheid begeleid. De klant is koning. Het aantal studenten aan Nederlandse universiteiten is sinds 2000 met 68% toegenomen, maar de financiële middelen hielden geen gelijke tred.19Hoe zou het ook anders kunnen? Er zijn te veel studenten, professoren, slaagkansen en doctoraten. Velen horen niet thuis op een universiteit.
Er wordt beknibbeld op kwaliteit. Kritisch denken, ook over jezelf en eigen meningen, wordt meer af- dan aangeleerd. Scholen en universiteiten verlagen zichzelf tot diplomamolens. Het niveau van studenten, opleiding en leerkrachten daalt.20Toen ik vijftien jaar geleden als gastprofessor aan de Universiteit Gent een mastercursus begon te doceren, kreeg ik als enige richtlijn mee ‘Gie, het is geen buisvak’. Toen ik een paar jaar later een frauduleuze thesis nul op twintig moest geven, maar de studente achter mijn rug ‘haar’ werkstuk met een dertien beloond zag, werd mijn verbijstering als volgt beantwoord door mijn vakgroepvoorzitter (een logicus): “Weet je dan niet wiens dochter dat is! De dochter van de burgemeester van Geraardsbergen!” Koning, keizer, admiraal, bedriegen doen ze allemaal!
De Nederlandse minister van Onderwijs kondigde bij het begin van het nieuwe schooljaar aan dat de druk op de studenten moet verminderen. Er moeten meer eerstejaars door! Het valt nochtans best mee met die werkdruk, en de stress waarover studenten klagen wordt vooral veroorzaakt door niet-academische activiteiten, zoals bijbaantjes om ‘de gewenste levensstijl inclusief meerdere vakanties in stand te houden’.21Studenten lenen almaar meer geld om van meer luxe te genieten. In Nederland steeg de studieschuld vorig jaar van 1 naar 11,2 miljard euro.22
Zolang het nog kan
Nu zo goed als alles op televisie of on line te zien is, kopieer- en terugspoelbaar is, reizen velen naar de andere kant van de wereld om alles met eigen ogen te zien en vast te leggen op de niet langer gevoelige plaat of zelfverheerlijkende selfies. Alles wat je wil kan, met Neckermann.23
Reisagentschap De Blauwe Vogel prijst een onvergetelijk eindejaar aan met een luxe cruise naar en in Antarctica, vliegtuigreizen inbegrepen.24Zes dagen voordien had Avaaz een petitie opgestart om de bedreigde Antarctische wildernis te redden (in bepaalde gebieden overleven slechts twee op 18.000 pinguïnkuikens vanwege de overbevissing en door klimaatverandering veroorzaakte honger). Kun je dit zomaar blauwblauw laten?
Deelnemers aan internationale conferenties, ook die over het milieu, komen van over de hele wereld aangevlogen, terwijl die lezingen en discussies moeiteloos vanop afstand kunnen gebeuren. Nog los van het milieu, zou het vele geld dat hierop bespaard zou kunnen worden naar minderbedeelden kunnen gaan.
Bij de minste aanleiding nemen mensen een goedkope vlucht, ook als de bestemming makkelijk per trein te bereiken is. Vrijwel iedereen weet dat ze het milieu verder om zeep helpen en alleen maar goedkoop reizen op kosten van werknemers van de vliegtuigmaatschappij. In drukke toeristische oorden komt de plaatselijke bevolking in opstand. Ecotoerisme en astrotoerisme (naar donkere landen om helderder sterren te zien) zitten in de lift. ‘Je leeft maar één keer’ en ‘Zolang het nog kan’, krijg ik te horen. Alsof mensen van vroegere generaties dit konden, er geld en tijd voor hadden. Alsof je heen-en-terug van de derde naar de vierde wereld kunt vliegen. Alsof onze kleinkinderen en achterkleinkinderen nog de toerist zullen kunnen uithangen. We gebruiken alles op. Een hedonisme dat aan cynisme grenst.
Weegee,The Tourist,ca. 1940
Tegenkennis
De vrije markteconomie heeft niet alleen bedrijven maar ook mensen geprivatiseerd. Velen zijn hun eigen zelfingenomen, zelfrechtvaardigende, egocentrische autoriteit geworden. Subjectiviteit primeert op objectiviteit. Via het achterpoortje van vrije meningsuiting is het recht op vrijheid van meningsuiting omgeslagen in de overtuiging dat eenieders mening, over wat dan ook, even veel waard is als die van wie dan ook. Rede en wetenschap worden in vraag gesteld.Wat denken die wetenschappers wel?! Mensen op de maan? Klimaatopwarming? Jodenuitroeiing? AIDS? 9/11? Allemaal fabeltjes! Drink rauwe melk en laat je kinderen niet vaccineren! Volgens ‘anti-vaxxers’ doen inentingen veel meer kwaad dan goed. Mede hierdoor kreeg vorig jaar slechts 45% van de dertienjarige Nederlandse meisjes de HPV-prik, een inenting tegen baarmoederhalskanker.25De Italiaanse anti-establishment Vijfsterrenbeweging (Movimento 5 Stelle,) in 2009 opgericht door de komiek en blogger Beppe Grillo) verspreidt al jaren het gerucht dat vaccins autisme veroorzaken (een gerucht dat onder meer terugging op een artikel in The Lancet waarin dit verband werd gelegd, een artikel dat pas na twaalf jaar werd weerlegd en ingetrokken).26Het aantal gevallen van mazelen in Italië is in de voorbije jaren sterk toegenomen. Slechts 85% van de kinderen wordt gevaccineerd. Nu de Vijfsterrenbeweging in de regering zetelt heeft ze de door de vorige, linkse regering ingevoerde vaccinatiewet (10 vaccinaties voor wie school wil lopen) afgezwakt door het verplichte doktersattest te vervangen door een gewone verklaring van de ouders. In Italië beroepen anti-vaxxers zich op keuzevrijheid om privéscholen op te richten voor hun niet gevaccineerde kinderen. Een chemische bom.
Een demonstratie tegen verplichte vaccinatie in Rome, 2017 – Stefano Montesi/Corbis, Getty Images
Dit soort tegenkennis wordt als een lopend vuurtje verspreid via sociale media en het internet. Vierenveertig procent van de volwassen Noord-Amerikanen haalt zijn nieuws uit Facebook, nieuws op maat van de gebruiker. Tweeënzestig procent haalt zijn kennis op sociale media in het algemeen.27Het internet, die overvloed aan ongecontroleerde, door niemand geverifieerde kennis, is voor velen een snelkoppeling naar eruditie in schijn. Meningen en feiten worden door elkaar gehaald. En wie denkt evenveel te weten als de zo gewantrouwde experts, denkt al gauw dat hij/zij nooit fouten maakt en verdraagt nog minder erop gewezen te worden.28De wijsheid van de massa verdringt onderzoek en expertise. De waarheid verdrinkt in een oceaan van irrelevantie. Iedereen beroemd én De slimste mens.
Ook de gevestigde media onderhouden meer dan ze informeren. ‘We gaan live naar’, waarop een ooggetuige verschijnt die alleen vertellen kan dat hij het in Keulen heeft horen donderen. Recent kwam ook bij VTM protest tegen een berichtgeving die voorrang verleent aan ongevallen, branden en weerfenomenen op buitenlands en politiek nieuws.29Het is één grote infotainmentsoep. Mensen braaf, zoet en tevreden houden met spelletjes, prijzen en producten. Ze af en toe ook een beetje bang maken om ze meteen gerust te stellen: wat hebben we het hier goed!30
Toen op 5 september het VRT-Nieuws verkeerdelijk berichtte dat Adolf Hitler in Mein Kampf (1925-26) had aangekondigd dat hij de joden zou uitroeien, probeerde ik te voorkomen dat deze onwaarheid in volgende nieuwsuitzendingen werd herhaald. Aan de telefoon kreeg ik te horen dat de VRT niet telefonisch bereikbaar was en dat ik mocht inhaken. Op het contactformulier dat ik op de VRT website invulde, kreeg ik het automatisch antwoord dat men er naar streefde binnen de 45 dagen te reageren (18 dagen later had ik nog steeds geen antwoord ontvangen). Nieuws laat zich niet meer actualiseren of corrigeren.
Bonheur
Er is teveel van alles. We kampen met keuzestress: welke school, ziekteverzekering, auto, jurk, kostuum, uniform, pannenlap, hebbeding? ‘Ik voel de keuzestress al komen’, afficheert Orange bij een ongelimiteerd aanbod van smartphones voor wie een abonnement koopt (september 2018). In deze door de economie op sleeptouw genomen democratie kun je bijna niet meer ontkomen aan het bombardement van reclame, amusement en oppervlakkige weetjes. We hebben het niet meer in eigen hand. Apps moeten ons redden. Schermtijd van Apple bijvoorbeeld, dat toelaat het gebruik van je smartphone aan banden te leggen.
Volgens sommigen zijn we nog gelukkiger dan we denken.31‘Geluk’ en ‘gelukkig zijn’ worden evenwel niet duidelijk omschreven. ‘Blijer zijn’, meer gelijkheid qua gender en inkomen, de vrijheid zelf te mogen kiezen, je eigen leven mogen bepalen, zoiets, of dat alles samen. Hier kunnen al flink wat kanttekeningen bijgeplaatst worden. Luck is an attitude, dicteert de nieuwe slogan van Martini. Schijn bedriegt niet meer. Benevelde mensen zijn gelukkig zolang ze niet strontzat zijn, niet meer beseffen dat ze bestaan.
Ook Steven Pinker, hoogleraar cognitieve psychologie aan de universiteit van Harvard, vindt dat het met ons beter gaat dan we denken, en dat de zonnige kant van het leven moet primeren.32Always look on the bright side of life,zongen de in groep gekruisigde Monty Pythons al in The Life of Brian (1979), hun hilarische en geruchtmakende persiflage op het leven van Christus. Vrolijk navelstaren, niet somber koffiedik kijken.33
Volgens bovenvermeld artikel zou geluk ook toenemen met de welvaart. Over de derde of vierde wereld wordt evenwel met geen woord gerept. De enen baden in luxe, de anderen verzuipen in miserie. Frankrijk telde in 2016 8,8 miljoen armen, 14% van de bevolking. Mensen die het met minder dan 1026 euro per maand moesten stellen (60% van het gemiddeld inkomen van de bevolking, 1710 euro p/m). Zo’n vijf miljoen onder hen had per maand minder dan 855 euro.34
De kloof tussen arm en rijk wordt steeds dieper; niet breder, de neoliberale maatschappij heeft belastingbetalers en consumenten nodig. De economische ongelijkheid tussen rijk en arm is in de voorbije twintig jaar in heel wat landen toegenomen, zeker in de VS. Globalisering, technologie en liberalisering van de markt hebben hun beloften niet ingelost.35
Menselijk welbevinden en tevredenheid – om het begrip geluk even te omzeilen – houden verre van altijd gelijke tred met welvaart. Welzijn en geluksgevoel zijn relatief, plaats-, context- en tijdgebonden (une bonne heure). Zelfs al ben je relatief welvarend en leid je een comfortabel leventje, als je status daalt of je omgeving dreigt, zul je je minstens een beetje ellendig voelen.
In 1980 moest 44% van de wereldbevolking het met minder dan 2 dollar per dag stellen, nu is dat gedaald tot 10%. Maar het welzijn van mensen hangt vooral af van hun onmiddellijke omgeving. Wie zijn job verliest omdat een multinational nog een fabriek naar een derde wereldland exporteert, maalt er niet om dat de globale economie het goed doet, of dat meer dan een half miljard Chinezen niet langer straatarm zijn.
Het subjectieve welzijnsgevoel wordt niet alleen door de realiteit bepaald maar ook door je waarneming. Zolang we ons via televisie, reclame en sociale media vergapen aan rijkdom en rijken, appartementen van vijfhonderdduizend euro en meer (‘Huizenjagers’, Vier); zolang mensen blijven denken dat er te veel belastinggeld wordt vergooid aan plantrekkers en vreemdelingen, zullen frustratie en ongenoegen toenemen.
Waarde en sociale status worden al te vaak afgemeten aan die van anderen. Status verklaart ook niet alles. Het bon mot ‘slagen volstaat niet, anderen moeten mislukken’, is geen compleet verzinsel. Plotse financiële welvaart van iemand in je directe sociale omgeving tast niet zelden het eigen welbevinden aan.
In deze te welvarende wereld wordt vrijheid veeleer economisch dan politiek bepaald. Zwakken boeten voor economisch sterken. Veel huurders moeten meer dan de helft van hun loon afstaan aan wie per definitie al meer bezit. In Vlaanderen worden gemiddeld dertig huurders per dag uit hun huis gezet (VRT Nieuws,12.9.2018). In studentensteden kamperen bedelaars bij geldautomaten waar jong kapitaalkrachtig volk geld binnenrijft. In derdewereldlanden zoeken arme mensen op de afvalhopen van de welvaart naar iets bruikbaars.
Foto gemaakt door James Barnett op afvalhopen in Nicaragua36
Neoliberalisme schept ongelijkheid en onzekerheid. Hoe groter de ongelijkheid, hoe meer stress, zorgen, politieke polarisatie en hoe minder sociale verbondenheid.37
Hoe vrij zijn wij verslaafde consumenten, vastgeketend aan bankleningen voor studies, auto’s en huizen; in een wereld-op-slot omdat anderen onze overvloed begeren? ‘Geen buit, geen dief.’
De meesten onder ons hebben te veel te verliezen om nog kritisch en opstandig te zijn. Maar laat ik alsjeblieft fout zijn en zo snel mogelijk ongelijk te krijgen!
1Maarten Lambrechts – ‘Verkeer als doodsoorzaak in 9 infografieken’, MO*, 7 juni 2018 https://www.mo.be/analyse/doodsoorzaak-verkeer
2Claudia Kammer – ‘SCP: leefniveau stijgt maar sociale kloof blijft groot’, NRC Handelsblad,10.9.2018https://www.nrc.nl/nieuws/2018/09/10/scp-leefniveau-stijgt-maar-sociale-kloof-blijft-groot-a1616006
3Panorama, 5 september 2018https://www.vrt.be/vrtnu/a-z/pano/2018/pano-s2018a10/
5Zie daarover ‘Rechtsaf naar Kekistan’, Tegenlicht, VPRO,23.8.2018 & Angela Nagle – Kill all Normies. Online culture wars from 4Chan and Tumblr to Trump and the Alt-right, 2017
6Nadia Fadil, KUL-hoofddocent etnisch-culturele minderheden, in Samira Bendadi – ‘Dekolonisatie is een kwestie van herverdeling – én respect’, MO*, 7.9.2018https://www.mo.be/interview/deze-samenleving-structureel-racistisch?utm_campaign=emo&utm_medium=newsletter&utm_source=email
7Timothy Garton Ash – Jesus Rex Poloniae, New York Review of Books,august 16, 2018 –https://www.nybooks.com/articles/2018/08/16/jesus-rex-poloniae/
8Nathaniel Rich – ‘Losing Earth: The Decade We Almost Stopped Climate Change, The New York Times Magazine,1.8.2018https://www.nytimes.com/interactive/2018/08/01/magazine/climate-change-losing-earth.html?hp&action=click&pgtype=Homepage&clickSource=image&module=photo-spot-region®ion=top-news&WT.nav=top-news). Zie ook het fotoproject van Kadir van Lohuizen – Where will we go? Rising sea levels,2016 http://noorimages.com/project/rising-sea-levels/
10Filmpje: https://www.youtube.com/watch?v=TyBKz1wdK0M
11Samir Gandesha – ‘The Neo-Liberal Peronality: Charting the rise of Donald Trump’,Institute for the Humanities, Contours Journal,Spring 2017 –http://www.sfu.ca/humanities-institute/contours/issue8/psycho-trump/4.html– Thijs Lijster – ‘De stront van de baas eten’, De Groene Amsterdammer,5 september 2018 https://www.groene.nl/artikel/de-stront-van-de-baas-eten?utm_source=De+Groene+Amsterdammer&utm_campaign=2f8b682713-Wekelijks-2018-09-05&utm_medium=email&utm_term=0_853cea572a-2f8b682713-69885825
14Samir Gandesha – From the ‘Authoritarian’ to the ‘Neo-Liberal’ Personality, draft, ttp://www.academia.edu/22774493/From_the_Authoritarian_to_the_Neo-Liberal_Personality
15Daphne van Paassen – Een wandelstok voor Bello, De Groene Amsterdammer, 18 juli 2018 https://www.groene.nl/artikel/een-wandelstok-voor-bello
16De Standaard, 30.8.2018 http://www.standaard.be/cnt/dmf2018µ0830_03691003
18NRC Handelsblad,31 aug 2018,https://www.nrc.nl/nieuws/2018/08/31/academisch-opvangkamp-a1614836
21NRC Handelsblad,3 september 2018,https://www.nrc.nl/nieuws/2018/09/03/de-lat-ligt-echt-niet-te-hoog-voor-studenten-a1615101?utm_source=SIM&utm_medium=email&utm_campaign=5om5&utm_content=&utm_term=20180903
23Youtube filmpje: https://www.youtube.com/watch?v=j7GDt7LVia0
25Frederiek Weeda – ‘Je weet niet of de rest gevaccineerd is’, NRC Handelsblad,25 juni 2018 https://www.nrc.nl/nieuws/2018/06/25/je-weet-het-niet-of-de-anderen-op-de-creche-gevaccineerd-zijn- a1607855?utm_source=SIM&utm_medium=email&utm_campaign=5om5&utm_content=&utm_term=20180626
26Jason Horowitz– ‘Italy Eases Vaccine Law Just as Children Return to School’, The New York Times, 22.9.2018https://www.nytimes.com/2018/09/20/world/europe/italy-vaccines-five-star-movement.html;Laura Eggertson – ‘Lancet retracts 12-year-old article linking autism to MMR vaccines’, CMAJ.JAMC,march 2010 – https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2831678/.
27Robert Darnton – ‘The Greatest Show on Earth’, New York Review of Books,28.6.2018 http://www.nybooks.com/articles/2018/06/28/fantasyland-bunk-greatest-show-on-earth/#fnr-2
28Tom Nichols – The death of expertise. The campaign against established knowledge and why it matters,New York, Oxford University Press, 2017 – p 70-109
31Hidde Boersma – ‘Modernisering is de weg naar een beter leven’, De Groene Amsterdammer,15 augustus 2018https://www.groene.nl/artikel/modernisering-is-de-weg-naar-een-beter-leven
32Knack,13.9.2018https://www.knack.be/nieuws/gezondheid/het-gaat-beter-dan-u-denkt-volgens-steven-pinker-we-mogen-de-zonnige-kant-van-het-leven-niet-negeren/article-opinion-1196593.html?utm_source=Newsletter-13/09/2018&utm_medium=Email&utm_campaign=Newsletter-RNBOCHKN&M_BT=17402112088003
34‘En 2016, la France comptait près de neuf millions de pauvres’, Le Monde,11.9.2018https://www.lemonde.fr/societe/article/2018/09/11/en-2016-la-france-comptait-pres-de-neuf-millions-de-pauvres_5353647_3224.html. In Vlaanderen wordt 13,8% van de kinderen in armoe geboren; een verdubbeling in tien jaar tijd (‘Arm Vlaanderen’, Pano, 12.9.2018https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2018/09/12/pano-arm-vlaanderen-5-jaar-later/; zie ook suggesties voor verbetering vanwege Netwerk tegen Armoede; https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2018/09/13/opinie-netwerk-armoede-na-pano/
35Joseph E. Stiglitz – ‘Meet the ‘Change Agents’ Who Are Enabling Inequality’, The New York Times,20.8.2018 –https://www.nytimes.com/2018/08/20/books/review/winners-take-all-anand-giridharadas.html?emc=edit_bk_20180824&nl=book-review&nlid=7317642320180824&te=1&login=smartlock&auth=login-smartlock
Zie ook de sarcastische alternatieve troonrede van Christiaan Weijts – ‘Leden van de Staten-Generaal: we zien wel’, NRC-Handelsblad,17.9.2018https://www.nrc.nl/nieuws/2018/09/17/leden-van-de-staten-generaal-we-zien-wel-a1616808?utm_source=SIM&utm_medium=email&utm_campaign=Vandaag&utm_content=&utm_term=20180922
36Katy Steele – ‘James Barnett, a man who gave up everything he owned to live on the streets and love the poor’,Reporting for the public good,https://publicgoodreporting.wordpress.com/2012/04/23/james-barnett-a-man-who-gave-up-everything-he-owned-to-live-on-the-streets-and-love-the-poor/
Zie ook het fotoproject van Kadir van Lohuizen – Wasteland,2017 http://noorimages.com/project/wasteland/
37Jonathan Rauch – ‘Why Prosperity Has Increased but Happiness Has Not’, New York Times,21.8.2018https://www.nytimes.com/2018/08/21/opinion/happiness-inequality-prosperity-.html?emc=edit_ty_20180823&nl=opinion-today&nlid=7317642320180823&te=1
september 26, 2018 at 10:46 am Johan Depoortere Plaats een reactie
TRUMP AAN DE SCHELDE
Bart De Wever en de strategie van de angst.
Door Johan Depoortere
Bart De Wever moet met tevredenheid terugkijken op zijn recente optreden in Terzake. De Antwerpse burgemeester kiest zijn mediamomenten zorgvuldig uit en nu was er reden genoeg om de partijcommunicatie in eigen handen te nemen. Zijn goudhaantje Franken lag serieus onder vuur, krachtpatser Jambon slaagt er niet in een geloofwaardige strategie uit te werken voor het zogenaamde “transmigratieprobleem,” “straffe madam” Zemir leek uit de bocht te gaan met haar verzet tegen een islamschool in haar thuisbasis Genk. De leiders van de coalitiepartijen roken bloed en schoten met scherp.
Maar de voorzitter trad hen in Terzake met open vizier tegemoet: het zelfvertrouwen, de assertiviteit, ja de agressiviteit spatte ervan af. De baas zou even de puntjes op de i zetten: ja de – nog op te richten – islamschool in Genk is een gevaar voor de democratie en ja Franken heeft een model op zak voor de oplossing van het migratieprobleem, het Australische namelijk dat zijn doeltreffendheid bewezen heeft: geen enkele vluchteling sterft nog op zee en de kampen op de eilanden in de Stille Oceaan zijn leeg. Nog een ideetje van de voorzitter: pak die “transmigranten” hun mobieltje af en je ziet dat ze België voortaan zullen vermijden als de pest. Probleem opgelost.
Dat het allemaal zover is moeten komen daarvoor is de Duitse bondskanselier Angela Merkel verantwoordelijk: de toestroom van vluchtelingen, de Brexit, de “destabilisatie van de Duitse democratie” – allemaal de schuld van het “Wir schaffen das.” De keizer van Antwerpen klopte zich luidruchtig op de borst: Had hij het immers niet allemaal precies zo voorspeld? En hij haalde er zijn beste Engels voor boven: “I hate to say I told you so.”
Helaas helaas blijkt er met de “oplossingen” uit de koker van de keizer een en ander loos te zijn en lijden de beweringen van De Wever onder een hoog Trumpgehalte. Dat Merkel verantwoordelijk zou zijn voor de “toestroom” van vluchtelingen en alle ellende die daarmee gepaard gaat wordt door de feiten tegengesproken. Onderzoek door het Duitse kwaliteitsblad Die Zeit en de Britse universiteit van Oxford leert dat de vluchtelingenstroom uit Syrië al in 2012 op gang is gekomen, drie jaar vóór de uitspraak van Merkel. 1 Niet de beroemde zin van de Duitse bondskanselier maar de opflakkering van de oorlog in Syrië was daarvan de oorzaak. Na het “Wir schaffen das” is het aantal vluchtelingen in Europa niet toe- maar afgenomen. De opkomst van Alternative für Deutschland waar De Wever naar schijnt te verwijzen is behalve door de immigratiepolitiek van Merkel nog door tal van andere oorzaken te verklaren. De manier bijvoorbeeld waarop de Duitse eenmaking is verlopen die een economische kaalslag heeft veroorzaakt in de voormalige DDR en die een groot deel van de Oostduitse bevolking met diepe frustraties heeft achtergelaten. 2 Sympathiseren met de anti-migratiestandpunten van extreem-rechts en tegelijk krokodillentranen plengen over de teloorgang van de democratie: ziedaar de spagaat van de NVA.
Vluchtelingen op het eiland Nauru “Isle of Despair”
Zowel De Standaard als Terzake brachten de dag na het interview met De Wever verhalen over de werkelijke toestand op de eilanden die volgens de NVA-voorzitter “ontruimd” zouden zijn en dus het succes zouden bewijzen van de Australische vluchtelingenaanpak. Het gaat om de eilanden Nauru (in de Stille Oceaan) en Manus op Papoea-Nieuw-Guinea. Daar worden sinds 2013 kandidaat-asielzoekers opgesloten die per boot Australië proberen te bereiken. De levensomstandigheden in de detentiekampen zijn onmenselijk. Het kamp op Manus werd inderdaad eind vorig jaar gesloten, maar de bewoners zijn niet verdwenen; ze dolen rond op het eiland, worden bedreigd door de plaatselijke bevolking en kunnen nergens naartoe, tenzij ze zich bereid verklaren terug te keren naar het land dat ze om veel redenen zijn ontvlucht. “Op Nauru zitten honderden kinderen vast zonder utizicht op een toekomst,” schrijft De Sandaard 3 Dat leidt tot depressies en zelfmoordpogingen. ‘Sommige kinderen zitten er al zo lang dat ze niet langer praten of eten’, zei Daniel Webb van het Human Rights Law Center in Melbourne deze week aan de Washington Post.4 Tot zover het Australische succesverhaal.
De Wever haalde nog een tovermiddel uit zijn hoed om de problemen van transmigratie op te lossen: Pak de migranten hun mobieltjes af. De keizer van Antwerpen ziet zich als “minister van binnenlandse zaken, van justitie en nog wat meer” merkte justitieminister Koen Geens sarcastisch op. Hij had eraan toe kunnen voegen dat de NVA-voorzitter zich ook met de wetgevende macht lijkt te vereenzelvigen. Maar een nieuwe wet is blijkbaar niet nodig om de migranten te pesten: nu al klagen tientallen van hen dat de politie hun mobieltje afpakt: de levenslijn in hun precaire omstandigheden. Daar blijft het overigens niet bij: getuigenissen over hondenbeten, verwondingen en agressief gedrag door politiemensen zijn schering en inslag. Niets van dat alles zal wanhopige mensen ervan weerhouden om in of via België een menswaardig bestaan te zoeken. Volgens professor Mirjam van Reisen, voorzitter van het adviesorgaan Europe External Policy Advisors, werkt het afpakken van smartphones om mensensmokkel te stoppen zelfs volledig averechts: “Om mensenhandelnetwerken in kaart te brengen, heb je het vertrouwen nodig van de slachtoffers” zegt ze tegen Apache (maar dat is dan weer een “lasterlijk medium” volgens De Wever).5
In dit gebouw zou een islamitische school moeten komen. Niet als het van de NVA afhangt.
Tenslotte is er de controverse over het voornemen van de organisatie Milli Görüs om een islamitische school op te richten in Genk. Volgens De Wever is Milli Görüs een gevaar voor de democratie. De Duitse veiligheidsdiensten zien “banden met de Sharia, het verheerlijken van terreur en het salafisme” beweerde De Wever in Terzake. Alweer volgens De Standaard blijken die Duitse Veiligheidsdiensten een veel genuanceerder beeld te hebben van de organisatie die overigens haar banden met Turkije wil versoepelen. De Standaard: ‘De leden van de organisatie mogen niet meer in hun geheel tot het extremistisch milieu gerekend worden’, staat in rapporten van de federale (Duitse – jd) inlichtingendienst.’ 6 De alarmkreten van Demir en De Wever zijn dus op zijn minst voorbarig maar passen perfect in de strategie van de angst waarmee de NVA op electoraal succes rekent: angst voor de islam, angst voor migranten, angst voor de drugsmaffia, angst dat uw kinderen geen fatsoenlijk onderwijs zullen krijgen, angst voor Borgerhout, angst voor de Turnhoutse Baan – de lijst is eindeloos. Om de angst op te poken zijn alle middelen goed, inclusief platte leugens en demagogie.
1 Zie Knack 12-01-2017 “Factcheck: bracht Merkel met ‘Wir schaffen das’ de vluchtelingenstroom op gang”
JEZELF OVERLEVEN
Woordeloos door Tomas Ronse 2007
Door Gie Van Den Berghe
Over Je gaat er niet dood aan. Zoektocht naar de grenzen van mijn aftakeling van Henk Blanken
Atlas Contact, Amsterdam, 2018,
ISBN 9789045036793 / 256p
De Nederlandse journalist Henk Blanken (1959) kreeg als jonge vijftiger de jobstijding dat hij de ziekte van Parkinson had, die mensonterende neurologische stoornis die gepaard gaat met schudden en beven, spier- en spraakstoornissen (zoals ‘het vriest dat het kwaakt’ en ‘domineestenen’), wankel evenwicht en wat al niet meer. Het enige wat vooruitgaat is de ziekte zelf. Ga je er niet aan dood, dan heb je vijftig procent kans dat je langzaam maar zeker in de dichte mist van dementie verdwijnt. Het enige positieve aan dementie, oppert Blanken, is dat je uiteindelijk vergeet dat je vergeet. Dat én vergeten worden, lijkt hem heel wat erger dan verdrinken, stikken, doof of blind worden.
Blanken schrijft niet alleen over zijn eigen ziekte, maar zoekt lot- en pijngenoten op en beschrijft ook hun worsteling met groot mededogen, tederheid en zin voor objectiviteit. Ontroerd, kapot, nieuwsgierig, schrijvend, struikelend, euforisch en wanhopig – dat alles tegelijk. Hij spaart zichzelf niet, slaat ook het eigen trage verval gade. Het fascineert hem, hij wordt er soms euforisch van. ‘Het is mooi zoals veroudering mooi is, craquelé, roest, een barst’. Uit die ‘schoonheid van het verval’ put hij troost.
De ziekte zelf laat zich nog niet doorgronden. Wetenschappers hebben alleen maar vermoedens over mogelijke oorzaken. Onze kennis van de hersenen – waarin paradoxaal genoeg onze kennis zit opgeslagen – is niet groter dan ons inzicht in het universum. En over het oneindige valt weinig meer dan niets te weten. Wat is een paar procent van oneindig? ‘Ons brein’, schrijft Blanken:
is op dezelfde manier onbegrepen als het heelal: naarmate we verder kijken, moeten we accepteren dat we minder weten dan we dachten. Uitgerekend het orgaan dat we meezeulen om het leven te doorgronden, onttrekt zich aan dat begrip – een sardonisch spiegelkabinet, dat is het.
HERSENDIEP
Blanken beschrijft een deep brain stimulation die hij mocht bijwonen. Via twee in de schedel geboorde gaatjes dringt de chirurg met een naald door tot een bepaalde regio in de hersenen. De patiënt moet aangeven als de juiste plek is bereikt. Daar worden elektrische impulsen toegediend en een pacemaker ingeplant. Soms helpt het, soms niet. De risico’s van de ingreep zijn relatief klein. Pijn doet het niet. Hersenen, het centrum van onze pijnervaring, hebben geen weet van de eigen pijn. Blanken beschrijft alles zo beeldend dat je het gevoel hebt over zijn schouder mee te kijken.
Helmut Dubiel, een Duits socioloog, onderging op zijn zevenenveertigste ook zo’n ingreep. Het beven stopte; een paar dagen later echter kreeg hij spraakstoornissen, struikelde over woorden en benen, verloor smaak en geur, kon geen les meer geven, werd depressief.
Pas een jaar na zijn operatie wees de neuroloog hem erop dat hij de sonde in zijn hersenen ook weer kon uitzetten.
Kiezen tussen gekmakend schudden of praten: Dubiel schreef er een boek over (Tief im Hirn uit 2006) en Blanken las het ‘met toenemende weerzin’. Van elke bladzijde ‘druipt de wanhopige woede’. De man was tot op het bot verbitterd, vooral omdat ‘niemand hem van tevoren had verteld dat de pacemaker instelbaar zou zijn’. Zou je niet voor minder?
Dubiel is een van de weinige personen die Blanken bij zijn echte naam noemt, de enige ook over wie hij iets negatiefs schrijft. De confrontatie met Dubiels ontluisterende ervaring was er blijkbaar één te veel.
Je gaat er niet dood aan heet een bewerkte en geactualiseerde versie te zijn van Pistoolvinger. Parkinson en de schoonheid van het verval (2015). Blanken moet dus niet geweten hebben dat Dubiel eind 2015, op negenenzestigjarige leeftijd, op tragische wijze is omgekomen. De man bleef in de metro ergens aan haperen, kwam met zijn elektrisch rolwagentje op de sporen terecht en bezweek enkele weken later aan zijn verwondingen. Begin dat jaar had Dubiel nog in een interview gezegd dat hij zich een proefkonijn, een cyborg had gevoeld, maar dat hij na een tijdje weer met volle teugen van het leven genoot: hij was hertrouwd en had nog een dochter ‘gekregen’.
HERSENDOOD
Blanken gaat voorts uitgebreid in op het zowel verontrustende als hilarische zelfbedrog van mensen die wegdeemsteren in dementie. Vrijwel niemand beseft dat het al begonnen is. Het begint ook zo onschuldig. Je kan er nog om glimlachen of je foetert jezelf uit omdat je je niet meer herinneren kan wat je even voordien gehoord of gezien hebt.
En iedereen wil de volgende lente nog beleven, de appelboom zien bloeien, nog en nog een keer die cantate horen, een kind of een hond knuffelen. Afscheid en euthanasie worden uitgesteld tot het niet meer mag. Eerst struikel je ‘over een straatklinker en vervolgens over de werkelijkheid.’
Dementie vergruist het besef dat er iets ernstig aan de hand is met je hersenen. De ziekte ‘ontkent zichzelf, net als alcoholisme – zonder kans op ontnuchtering.’ Je hersenen draaien je een rad voor de ogen, ‘niemand ziet zichzelf verdwijnen’.
Je raakt almaar grotesker verward, je begint hartverscheurend te sukkelen bij het aankleden, eten, praten en denken. Een enkele keer kun je toegeven dat er iets mis is, terwijl je het ondergoed van je vrouw aantrekt. Je wordt een afwezige die wezenloos voor zich uitstaart. Je weet niet meer wie je bent, noch dat je bent. Aan je vrouw, die je als een uit het nest gevallen vogeltje aan het voederen is, vraag je waarom je vrouw niet meer op bezoek komt. Je eindigt zoals je begonnen bent, ‘opgerold als een foetus’.
Deze afwezige mensen worden ‘voor hun eigen veiligheid’, als kooivogels of wilde dieren, opgesloten in tehuizen, achter deuren en cijfersloten. Mochten ze de cijfercombinatie zien, ze vergeten ze toch meteen. Aan deze bijna-doden wordt een goede dood ontzegd omdat ze niets beslissends meer kunnen beslissen. Het ene moment smeken ze om euthanasie, het volgende zijn ze verontwaardigd als iemand om bevestiging vraagt. Blanken brengt alles zo tastbaar onder woorden dat je sommige mensen en scènes bijna kunt aanraken.
Je moet dus, zo poneert Blanken, uit het leven stappen ‘zodra het begint te schemeren’, want ‘op een dag kom je niet meer terug’. Maar eruit stappen voordat het voorgoed te laat is, is niet iedereen gegeven. In Nederland zitten er momenteel een kwart miljoen demente mensen in tehuizen. Volgens Blanken ontsnapt slechts één op de honderd aan ‘het einde dat niemand heeft gewild.’
Blanken verhaalt ook over vrienden, kunstenaars, godsdienst als doekje voor het bloeden en andere diepzinnige zaken. Hij ergert zich aan het dwangmatig, opgefokt optimisme van tegenwoordig. Je moet alles ‘leuk’ vinden. Zand in de ogen strooien. Schijngeluk en verslaafdheid aan vooruitgang en eindeloze groei. God moet het allemaal geschapen hebben. Schiep hij ook het niets?
Henk Blanken
LAATSTE GLANS
Blanken wil ondanks alle pijn en ongemak graag verder leven. Zolang hij gretig, nieuwsgierig en lucide blijft, vindt hij al de rest nog min of meer te doen. Hij kan ermee leven dat hij sluipenderwijs invalide wordt, ziet er soms het hilarische van in. Ineens languit voorover vallen, als in een slapstick. Op de tenen van een beeldschoon meisje trappen, die zich nog verontschuldigt ook.
Maar Blanken weet beter dan wie ook dat hij met steeds minder genoegen zal nemen, dat het onwaardige hem waardig zal toeschijnen. Uitstel zal afstel worden, en de goede dood onmogelijk. Dan, besluit Blanken, moet zijn geliefde het maar doen. Hij mag pas gaan als hij toch al verdwenen is.
‘Mijn dood’, zegt hij tegen zijn vrouw, ‘is niet van mij’, maar van de achterblijvers. Sandra kan hem niet volgen en het mag toch wettelijk niet? Wetten kunnen veranderen, reageert Blanken. Als hij diep dement wordt, wil hij nog wel even blijven als hij er nog tevreden uitziet, als zijn laatste restje bestaan nog betekenis heeft voor anderen, het afscheid nog te pijnlijk is. Maar dan moet zijn vrouw het stiekem doen. Hij wil:
alleen kunnen beslissen dat [hij] het aan een ander overlaat. En aan wie. Niet meer dan dat. Al het andere laat [hij] los. Het zal jouw beslissing zijn, wat die ook is.
Geen denken aan! Zoiets mag je toch van niemand verlangen? Dan zal Blanken een andere hulpvaardige ziel zoeken. Dat ziet zijn vrouw ook niet zitten en haar man overtuigt haar omdat ze hem liefheeft.
Ethisch gezien is deze ‘oplossing’ onverantwoord. Praktisch en legaal gezien is ze onuitvoerbaar en niet sluitend te regelen. ‘Mijn dood is niet van mij’ mag dan een diepzinnige gedachte zijn, de verantwoordelijkheid voor euthanasie berust bij de persoon zelf. Je mag die niet in andermans schoenen schuiven.
De dood beëindigt je leven, maakt bij wijze van spreken je geboorte ongedaan. Blijdschap en genot, verdriet en lijden zijn dan voorgoed voorbij. Maar voor dierbaren beginnen treurnis en gemis, hoe tijdelijk ook. Goed afscheid nemen, zoveel mogelijk vooraf regelen – dat lijkt me geboden. Bedenk ook dat zulks niet kan als iemand plotseling overlijdt door een hartstilstand of een ongeval. Doe ook niet aan zelfoverschatting, er zijn al te veel mensen op de wereld en er komen er nog altijd bij. Zelf beslissen over menswaardig sterven kan het leven een laatste glans geven. De rest is martelaarschap.
De strafrechtelijke wijziging die Blanken voorstaat, kan er niet komen. Ook als je samen met de persoon die je dood mag of moet maken alles vooraf op papier hebt gezet, kunnen jij of die persoon van mening veranderen of hij/zij kan je aanporren om het nu te doen, of om het hoekje helpen als je het nog niet of niet meer wil.
Mede door dit diep menselijke, confronterende, meesterlijke boek, dat u absoluut moet lezen, zal Henk Blanken zichzelf met glans overleven.
Dit stuk verscheen ook in DE REACTOR , een platform voor literaire kritiek.
CHEMNITZ: HET LELIJKE GEZICHT VAN DUITSLAND
Door Johan Depoortere
“De lelijke Duitser is terug” schrijft Der Spiegel: “racist, vreemdelingenhater en vol wrok.” Het blad bedoelt het gelaat dat de Duitser de voorbije dagen en weken aan het buitenland liet zien in de Saksische stad Chemnitz waar duizenden betoogden tegen immigranten, tegen Merkel, tegen het Westen en tegen – ja tegen wat niet allemaal. De angst voor een extreem-rechts Duitsland, voor een heropleving van het Nazisme zit er overal in Europa dik in – ook bij ons, zo liet een bezorgde minster Van Deurzen in een recente aflevering van “De Afspraak” blijken. Maar is die angst gerechtvaardigd? Ik kreeg van een Duitslandkenner twee uitstekende longreads toegestuurd die het beeld van het Nazimonster in Duitsland aanzienlijk bijstellen.* Ja, de Duitse politiek heeft het gevaar van extreem-rechts in de voormalige DDR ernstig onderschat en ja neonazis en uiterst rechtse politieke groeperingen als Pegida en Alternative für Deutschland zitten in de lift, maar een terugkeer van het nazistische spook is nog niet aan de horizon waar te nemen schrijven zowel Der Spiegel (van 1 september) als Woche, de weekendbijlage van de Frankfurter Allgemeine in het nummer van 31 augustus.
Rechtsradikalen in Chemnitz
De vraag is: wat verklaart die opstoot van rechtsradikalisme in Duitsland en dan vooral in de voormalige DDR? Der Spiegel vergelijkt de reacties op drie misdaden begaan door buitenlanders: in Westduitsland overheerst de “bezonnenheid,” en reageert een meerderheid tegen de pogingen van extreem-rechts om de incidenten – moord op en verkrachting van een studente, moord op een huisarts – politiek te misbruiken. In de voormalige DDR komen duizenden op straat na de oproepen van extreem-rechts en worden willekeurige buitenlanders aangevallen en gemolesteerd na de dood van Daniel H., een Duitser van Cubaanse afkomst, vermoedelijk vermoord door asielzoekers. Van waar het verschil?
Dat uitgerekend Saksen het geliefkoosde terrein is van neonazis en rechtsradikalen kan verwondering wekken. De deelstaat staat bekend als de beste leerling in de klas als het gaat over economische situatie, onderwijsprestaties (bovenaan in de Pisa-ranking), hoogste aantal toeristen en laagste werkloosheid in vergelijking met de acht andere “nieuwe Länder.” De deelstaat geldt als voorbeeld voor de andere in het voormalige Oost-Duitsland: In opiniepeilingen zegt een meerderheid best tevreden te zijn met hun eigen economische situatie en die van het Land. Saksen heeft de minste schulden van de hele Bondsrepubliek, één van de beste onderwijssystemen, goed onderhouden straten en gerenoveerde stads-en dorpskernen.
Ook de criminaliteit in Saksen valt best mee met vorig jaar een daling van 0,5% : minder inbraken en minder winkeldiefstallen. Toch klagen de inwoners steen en been over de onveiligheid. Vaders durven hun dochters niet meer allleen de straat op te sturen en sommigen hebben videobewaking in de tuin geïnstalleerd. Een verklaring daarvoor is wellicht dat in strafzaken één vijfde van de verdachten een niet-Duitser is en de helft daarvan zijn migranten. Niet bekend is hoeveel slachtoffers zelf ook migrant of buitenlander zijn. De moord op Daniel H. was de directe aanleiding tot de huidige opstoot van onveiligheidsgevoel en vreemdelingenhaat.
Petra Köpping
Maar dat alleen verklaart niet wat er in Chemnitz en Saksen aan de hand is. Wat zeker meespeelt in het succes van extreemrechts is de enorme frustratie en verbittering die bijna dertig jaar na de val van de muur in harten en geesten is blijven kankeren. Petra Köpping, de minister van Integratie van Saksen heeft er een boek over geschreven: “U altijd met uw vluchtelingen, integreer ons eerst!” („Sie immer mit Ihren Flüchtlingen! Integriert doch erst mal uns! Eine Streitschrift für den Osten“) Het is een zinnetje dat de minister vaak moest aanhoren toen ze zich talloze keren onder de rechtse demonstranten begaf en hen interviewde in een poging om hun motieven te begrijpen. Er moet eindelijk eens openbaar worden gesproken over alles wat de inwoners van de voormalige DDR bij de Wende in de maag is gesplitst: de nieuwe elite, het negeren van arbeidsovereenkomsten, de ontwaarding van de munt en de verdenking dat “mensen die in een dictatuur hebben geleefd politiek geïndoctrineerd zijn.” Het geloof dat de markt alle problemen zou oplossen betekende in werkelijkheid een kaalslag van de Oostduitse industrie en een enorme vermogenstransfer van Oost naar West. “Wie in een Oostduitse stad een woning betrekt betaalt de huur meestal aan een Westduitse eigenaar,” schrijft de Frankfurter Allgemeine.
Voor veel Oostduitsers is dat alles niet minder dan een persoonlijke belediging en een diepe psychologische wonde. Niet enkel bij hen die het economisch moeilijk hebben, het geldt ook voor de beter gesitueerden. Woche illustreert dat met het verhaal van een ingenieur die door zijn nieuwe Westduitse bazen zonder boe of ba aan de deur werd gezet en zich daarna met succes een eigen bestaan uitbouwde. De man is heel tevreden met zijn huidige leven, maar de manier waarop hij “koud en arrogant” op de straatstenen werd gegooid, deze belediging blijft hem tot vandaag achtervolgen. Vooral verontrustend, schrijft Köpping, is hoe weinig de Duitsers in het Westen bekend zijn met het drama dat zich in de voormalige DDR heeft afgespeeld. Ze hebben geen idee van de pijn en de frustratie van hun landgenoten in het Oosten. Na de Wende bleef in Westduitsland alles vrijwel bij het oude. In het Oosten bleef geen steen overeind: meer dan 80% moesten een andere baan zoeken, honderdduizenden werden van de ene dag op de andere werkloos, twee miljoen goed opgeleide jongeren hadden midden jaren 90 de voormalige DDR verlaten – vandaag zijn het er in totaal vier miljoen, het geboortecijfer daalde dramatisch en in enkele jaren werd de regio met de jongste bevolking die met de oudste.
Ander opmerkelijk en vaak vergeten feit: anti-vreemdelingensentimenten en gewelddaden tegen buitenlanders zijn niet nieuw in Oostduitsland. In de DDR – zo verwijst der Spiegel naar recent onderzoek – waren er onder communistisch bewind ook al pogroms met tenminste tien doden tot gevolg. De Berlijnse historicus Harry Waibel kon uit de oostduitse archieven een lijst puren van bijna 9000 gewelddaden begaan door neonazis, racisten en antisemieten. Buitenlanders uit de “broederlanden” van het Oostblok verbleven in de DDR in aparte woongelegenheden, contact met de plaatselijke bevolking werd – zacht uitgedrukt – niet aangemoedigd. Sinds 1975 noteerden de communistische ordehandhavers zowat veertig racistische aanvallen tegen deze woongelegenheden, een verschijnsel dat in de Bondsrepubliek tot 1992 niet bestond. Volgens de historicus vond de “onvrede van veel DDR-burgers over hun politieke en economische situatie een uitlaatklep in agressie tegen migranten. De overheid kneep regelmatig de ogen dicht voor het geweld.”
Martin Dulig met zijn “Küchentischtour”
Hoe moet het verder? Kan de trend gekeerd worden? Praten is de oplossing, zegt de Saksische SPD-minister van economie Martin Dulig. Overal in het Land houdt hij “keukentafelgesprekken.” Dat moet letterlijk genomen worden: de minister trekt rond met zijn keukentafel en nodigt mensen uit het publiek uit om op de lege stoelen te komen zitten en te vertellen wat ze op de lever ligt. “De AfD is niet onze politieke vijand, “ houdt Dulig zijn publiek vaak voor, “onze vijand is de angst. Die moeten we bestrijden met hoop en vertrouwen.” Het kan wollig klinken, maar Dulig is niet alleen. Na jarenlang beleid van ontkenning en minimalisering van het extreemrechtse geweld slaat de huidige Saksische ministerpresident radikaal een andere koers in. De 41-jarige Michael Kretschmer (CDU) is pas sinds december vorig jaar aan de macht maar laat er in tegenstelling tot zijn voorgangers geen twijfel over bestaan dat voortaan nultolerantie het beleid zal zijn. De premier verklaarde zich beschermheer van een betoging tegen het optreden van een extreemrechtse rockgroep in het Saksische stadje Ostriz en hij stond samen met de overkoepelende vakbond DGB op 1 mei in Chemnitz op het podium waar hij alle burgers opriep zich gezamenlijk tegen extreemrechts te verzetten: “Die strijd kunnen we winnen,” riep de premier. De toekomst zal uitwijzen of hij gelijk krijgt.
- Met dank aan Luc Dekeyser
